حلیه نویسیحِلیهنویسی، نوعی قطعه نویسی مذهّب عمدتاً مشتمل بر وصف شمایل پیامبر و گاه امامان می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - رواج حلیه در عثمانیان ۳ - مخترع حلیه نویسی ۴ - اجزای حلیه ۴.۱ - تاج یا سرلوح ۴.۲ - شمسه ۴.۳ - هلال ۴.۴ - گوشه‌ها ۴.۵ - آیه کریمه ۴.۶ - کتیبه زیرین ۴.۷ - کتیبه مزین ۵ - پیشرفت در حلیه نویسی ۶ - اجازه‌نامه در حلیه نویسی ۷ - تزیین الواح حلیه ۸ - منابع جهت مطالعه ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معنای حلیهواژه حِلیه/ حُلیه از ریشه ح ل ی و به معنی زیور و زینت است. [۱]
ابن منظور، ذیل «حلی».
حلیه در اصطلاح به معنای وصف شمایل پیامبر و گاه خلفا و ائمه نیز به کار می‌رود.۲ - رواج حلیه در عثمانیانحلیهنویسی در بین عثمانیان رواج داشته است. [۲]
• Abdurrahman Guzel، Dini- tasavvufi Turk edebiyat، Ankara ۲۰۰۴، ص۶۳۴.
[۳]
عبدالعزیز بیگ، واژه‌نامه آری‌سان و گونای، ص۵۰۳.
[۴]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۴.
هنرمندان ایرانی چندان تحت تأثیر این سنّت در فرهنگ عثمانی نبودند و نمونه‌های اندکی از حلیه پدید آورده‌اند. [۵]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۳۸ـ۴۱.
[۶]
؛ برای حلیه در ایران رجوع کنید به قطعه‌نویسی.
در حلیه‌نویسی خطاطان عثمانی محبت خود را به پیامبر اسلام ابراز می‌کردند [۷]
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۲.
آنان براساس حدیث «استشفوا بالحلیه»، تحریر حلیه شریف پیامبر را مبارک می‌دانستند [۸]
سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول ۱۹۲۸، ص۶۰۶.
و نیز اعتقاد داشتند هر جا حلیه پیامبر (یا حلیه شریف، حلیه نبی، حلیه سعادت) باشد، نه فقط آنجا را از گزند آفاتی چون زلزله و آتش‌سوزی و قحطی حفظ می‌کند، بلکه موجب آرامش و رفاه و برکت ساکنان آنجا خواهد شد. حتی بر این باور بوده‌اند که حلیه در روز رستاخیز شفیع افراد خواهد شد [۹]
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۲.
[۱۰]
آنه ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش، ص۸۲.
به سبب حرام بودن شمایل‌نگاری در اسلام، نوشته مشتمل بر وصف پیامبر به خط خوش، جای تصویر را گرفت [۱۱]
درباره حکم فقهی چهره‌نگاری رجوع کنید به نقاشی
. با نصب حلیه بر تخته و بعدها مقوا، دیوار اماکن مقدس، محل کسب و کار و خانه‌ها را مزیّن می‌کردند. [۱۲]
Murat Belge، Osmanli'da kurumlar ve kultur، Istanbul ۲۰۰۵، ص۴۲۳.
[۱۳]
Mehmet Zeki Pakalin، Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu، Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲، ذیل "Hilye".
خوشنویسان، حلیه پیامبر را بر اساس روایتی از حضرت علی علیه‌السلام (در وصف پیامبر) می‌نوشتند. [۱۴]
Muhittin Serin، Hat sanati ve meshur hattatlar، Istanbul ۲۰۰۳، ص۱۲۷.
۳ - مخترع حلیه نویسیحافظ عثمان(متوفی ۱۱۱۰) را مبدع حلیه نویسی دانسته‌اند. [۱۵]
ژاک داماز، هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم، ترجمه صادقی‌وند و بهروز گلپایگانی، تهران۱۳۶۰ش، ص۹. آصلان‌آبا، ص۳۱۰.
او در واقع، خوشنویسی را به سیره‌نویسی پیوند داد. [۱۶]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۸.
وی بیش از چهارصد حلیه نوشته که بسیاری از آنها موجود است. [۱۷]
Muhittin Serin، Hat sanati ve meshur hattatlar، Istanbul ۲۰۰۳، ص۱۲۷.
ظاهراً حافظ عثمان در ابتدا حلیه‌ها را فقط به خط نسخ و در اندازه‌ای می‌نوشت که بتوان در جیب گذاشت. نخستین نمونه حلیه به ابعاد ۱۴ × ۲۲ سانتیمتر در چهار ستون در سطور افقی به خط نسخ با ترجمه ترکی به همان خط اما بسیار نازک‌تر نوشته شده است، به گونه‌ای که ترجمه ترکی هر عبارت در سطر مورب با اصل افقی آن به شکل مثلث می‌آمد. پس از آن، حافظ عثمان متن عربی روایتی از حضرت علی علیه‌السلام را درباره ویژگی‌های جسمانی پیامبر کتابت کرد. [۱۸]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۷ـ۴۸.
او حلیه‌هایش را در کیفی از گردن می‌آویخت و هنگامی که در اثنای ذکر به حال وجد می‌رسید، نوشته‌ها از گردنش می‌افتاد و علاقه‌مندان آنها را برمی‌داشتند. گفته شده که نوشتن حلیه و طرح آن را پیامبر در عالم معنا به او امر کرده است. [۱۹]
عثمان‌زاده، ج۳، ص۴۳۲.
۴ - اجزای حلیهقسمتهای مختلف حلیه معمولا عبارت‌اند از: ۴.۱ - تاج یا سرلوحتاج یا سرلوح، که ترک‌ها آن را «باش مقام» می‌نامند. در این قسمت بسمله یا استعاذه و بسمله، گاهی نیز آیه مربوط به بسمله به خط ثلث نوشته می‌شود. ۴.۲ - شمسهشمشه بیشترین بخش متن اصلی حلیه را تشکیل می‌دهد و به خط ثلث نوشته می‌شود. این قسمت اغلب به شکل دایره است، اما نمونه‌های بیضی و مربع شکل آن نیز موجود است. ۴.۳ - هلالدر حلیه‌هایی که قسمت شمسه آنها دایره‌ای شکل است، اغلب هلال باریک و زراندودی در قسمت پایین دایره طراحی می‌شود که دو سر آن به طرف بالا کشیده شده است که آن را تشبیه پیامبر به خورشید و ماه دانسته‌اند. ۴.۴ - گوشههادر چهار گوشه قسمت شمسه چهار قسمت دایره‌ای یا بیضی یا دندان موشی طراحی شده است که در آنها نام چهار خلیفه اول نوشته می‌شود. در مواردی نیز چهار نام رسول الله، یعنی احمد و محمود و حامد و حمید، یا نام «عَشَره مبشَّره» (ده صحابی که بهشت بدانان وعده داده شده است) و ده معجزه پیامبر نوشته می‌شود. ۴.۵ - آیه کریمهدر این قسمت در زیر شمسه، آیه‌ای مربوط به پیامبر یا کلمه توحید نوشته می‌شود. ۴.۶ - کتیبه زیریناین قسمت مربوط به ادامه متن حلیه، دعا و امضای خطاط و تاریخ حلیه است. اگر تمام متن حلیه در شمسه بگنجد این قسمت حذف می‌شود. ۴.۷ - کتیبه مزیندر دو طرف کتیبه زیرین دو کتیبه مستطیلی پر تزیین وجود دارد. این دو قسمت یا بدون نوشته است، یا نام حسنین علیهماالسلام در آنها نوشته می‌شود. [۲۴]
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۳.
[۲۵]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۷.
[۲۶]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۸ـ۴۹.
۵ - پیشرفت در حلیه نویسیحلیهنویسی بعدها بسته به قابلیت‌های هنرمندان تغییراتی یافت. با افزایش تولید کاغذ در ابعاد بزرگ، حلیه‌ها نیز در ابعاد بزرگ‌تر نوشته شد و به جای چوب، که بید آن را می‌خورد، روی مقوا چسبانده شد و بدین سبب آسیب کمتری دید. [۲۷]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۷.
[۲۸]
Mehmet Zeki Pakalin، Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu، Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲، ذیل "Hilye".
حلیه‌نویسی در ابعاد بزرگ را قاضی عسکر مصطفی عزت افندی (متوفی ۱۲۹۳) آغاز کرد و بدین‌سان، خط ثلث ـ محقق و نسخ نیز در حلیه‌ها صورت جلی یافت. حسن رضا افندی در قسمت زیر کتیبه حلیه‌هایش با خط ثلث حدیث معروف «لولاک لولاک لماخلقت الافلاک» را افزود و طول حلیه را تا بیش از دو متر افزایش داد. همچنین محمد فهمی افندی، در ابعاد بزرگ، در کنار استفاده از خط ثلث در قسمت شمسه، از خط غبار نیز استفاده کرد و با آن طرحهای گُل و گیاه کشید [۲۹]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۹.
. در حلیه‌ها گاه جملات ترکی و فارسی نیز به متن عربی افزوده می‌شد. متون حلیه برای تذهیب کاران نیز صحنه نمایش هنرشان بود. نگارگران نیز گاه نگاره‌های مکه و مدینه را در آنها رسم می‌کردند. [۳۰]
Hasan Ozonder، Ansiklopedik hat، tezhip sanatlari deyim ve terimleri sozlugu، Konya ۲۰۰۳، ص۷۳.
[۳۱]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، تصاویر۲۸-۳۸.
۶ - اجازه‌نامه در حلیه نویسیحلیهنویسی مناسبتی با اجازه‌نامه‌ها (رجوع کنید به اجازه) نیز داشت، چنان که خطاط با نوشتن حلیه از استادش اجازه‌نامه دریافت می‌کرد [۳۲]
Mahmud Bedreddin Yazir، Medeniyet aleminde yazi ve Islam medeniyetinde kalem guzeli، ed. Ugur Derman، Ankara ۱۹۷۲-۱۹۷۴، ج۱، ص۱۵۲.
[۳۳]
Muhittin Serin، Hat sanati ve meshur hattatlar، Istanbul ۲۰۰۳، ص۳۵۴.
[۳۴]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۰ـ۴۱.
چنان که سلطان محمد دوم عثمانی با نوشتن حلیه‌ای زیبا اجازه خود را از محمد وصفی دریافت کرد [۳۵]
آنه ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش، ص۱۱۲.
و عارف افندی فِلِبه‌ای، کامل آق دیک و رفاعی عزیز افندی نیز هر یک با نوشتن حلیه‌ای در خط ثلث ـ نسخ اجازه‌نامه گرفتند. [۳۶]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۴۹.
۷ - تزیین الواح حلیهالواح حلیه پس از قرن سیزدهم/ نوزدهم با طرحهای غربی تزیین شدند [۳۷]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۵۰.
، اما از ۱۳۱۹ش/۱۹۴۰ به بعد دوباره همان شیوه تزیین سنّتی معمول شد. حلیه‌ها جز به صورت الواح برای آویختن، بر روی سنگ‌های گران‌بها و نیمه گران‌بها نظیر کوارتز زرد نیز نوشته می‌شد که برای دفع شر بود و کاربردی طلسم گونه داشت [۳۸]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۵۰.
[۳۹]
تصاویر، ۲۴.
[۴۰]
هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی و نبیل ف. صفوت، سرویراستار انگلیسی، جولیان رابی، مترجم فارسی، پیام بهتاش، تهران، نشر کارنگ، ۱۳۷۹ش، ص۴۸، ۴۹.
[۴۱]
تصاویر، ۲۵.
نمونه‌های زیادی از حلیه‌ها در موزه‌های مختلف، به ویژه موزه توپقاپی سرای، موزه آثار ترکی و اسلامی و موزه هنر خطاطی اداره اوقاف استانبول، نیز در بعضی کتابخانه‌ها، مانند کتابخانه‌های سلیمانیه و دانشگاه استانبول و در مساجد جامع و محلی و برخی مجموعه‌های شخصی موجود است. [۴۲]
د. ا. د. ترک، ج۱۸، ص۵۰.
[۴۳]
برای حلیه‌نویسی در ایران رجوع کنید به قطعه‌نویسی.
۸ - منابع جهت مطالعه• اوقطای آصلان آبا، فنون الترک و عمائرهم، ترجمه احمد محمد عيسى، استانبول ۱۴۰۷/۱۹۸۸. • ابن منظور. • ژاک داماز، هنر خطاطی در ترکیه از قرن دوازدهم، ترجمه صادقى‌وند و بهروز گلپايگانى، تهران (۱۳۶۰ش). • آنه ماری شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد ۱۳۶۸ش. • سلیمان سعدالدین مستقیم‌زاده، تحفه خطاطین، استانبول ۱۹۲۸. • هنر قلم، تحول و تنوع در خوشنویسی اسلامی، گردآورى ناصر خليلى و نبيل ف. صفوت، سرويراستار انگليسى، جولیان رابی، مترجم فارسى، پيام بهتاش، تهران، نشر كارنگ، ۱۳۷۹ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام -بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، مقاله«حلیه نویسی»، شماره۶۴۹۰. رده‌های این صفحه : حلیه نویسی | هنر
|